Monica Vitti

Wielu reżyserów miało swoje muzy – aktorów idealnych, medium ich koncepcji świata filmowego. Znany jest w świecie filmowym tandem Federico Felliniego i Giulietty Masiny, czy też Giuseppe Tornatore i Monici Bellucci. Swoistą uwagę zwraca na siebie także Michelangelo Antonioni i Monica Vitti. Duet tych dwojga porównywano przez włoskie media do mitycznej pary Pigmaliona i Galatei. O Monice Vitti mówiono często, że jest aktorką jednego reżysera. Włoska aktora o nieprzeciętnej urodzie, inteligencji i talencie z werwą południowego temperamentu stanowiła doskonałe emploi w wizjonerskiej koncepcji świata filmowego Antonioniego.

Monica Vitti, a właściwie Maria Luisa Ceciarelli, urodziła się 3 listopada 1931 r. w Rzymie. Swoją karierę rozpoczęła od amatorskich przedstawień teatralnych, równocześnie ucząc się aktorstwa w Centro Sperimentale di Cinematografia w Rzymie. W 1953 r. ukończyła rzymską uczelnię L’Accademia Nazionale d’Arte Drammatica. Rok później zadebiutowała na dużym ekranie epizodem w komedii Edoardo Antona według scenariusza Ettore Scoli „Ridere! Ridere! Ridere!”. W 1957 r. przyłączyła się do Teatro Nuovo di Milano, którym kierował Michelangelo Antonioni. Ich współpraca rozpoczęła się na planie dramatu „Krzyk”, wł. „Il grido” (1957) – pierwszego znaczącego filmu reżysera, w którym aktorka podłożyła głos Dorianowi Grayowi.

Monica grała następnie w filmach telewizyjnych. Włoska widownia zachwyciła się jej pierwszoplanową rolą w komedii „Le dritte” (1958) Mario Amendoliego, w której wcieliła się w rolę Ofelii Granelli, kobiety chcącej za wszelką cenę wyjść za mąż.

Następnie Antonioni zaangażował młodą aktorkę o nieprzeciętnej urodzie i talencie, by zagrała w jego filmie „Przygoda”, wł. „L’avventura” (1960). Za tę rolę Vitti otrzymała Nagrodę Specjalną Jury w Cannes. Postać Claudii, dziewczyny poszukującej trwałej miłości, granej przez Vitti jest obiektem bacznej obserwacji kamery, która rejestruje jej duchowe i fizyczne przemiany. Mowa ciała, a w szczególności mimika twarzy, wyraża w filmie więcej niż słowa. Reżyser odnalazł w aktorce cechy predysponujące ją do roli doskonalej odtwórczyni swoich założeń. Żywiołowość, typowy włoski temperament w połączeniu z pewnego rodzaju statycznością, niski i lekko ochrypnięty głos wraz z plastycznością jej twarzy i sylwetki stanowiły dla reżysera wizualną materię filmu, którą odsłaniał i potęgował obiektyw kamery.

Od tego momentu Vitti i Antonioni tworzyli swoisty duet nie tylko w sferze zawodowej, ale również prywatnie. Aktorka zerwała z narzeczonym, by towarzyszyć swojemu guru i przyszłemu mężowi również w trudnych momentach, kiedy w 1960 r. na pokazie „Przygody” w Cannes wygwizdano jego film lub gdy reżyser był bliski depresji, co było związane z brakiem funduszy na realizację filmu. Oboje: dojrzały mężczyzna i początkująca, młoda aktorka, niepewna jeszcze własnych możliwości, przeżywali wspólnie trudne momenty.

Marcello Mastroianni jako Giovanni i Monica Vitti jako Valentina w drugiej części trylogii samotności „Noc”, wł. „La notte” (1961) w reżyserii Michelangelo Antonioniego

Kolejne lata przyniosły aktorce nie tylko uznanie ze strony krytyków filmowych, ale również wśród publiczności. Począwszy od „Przygody”, aktorka wystąpiła jeszcze w dwóch kolejnych filmach Antonioniego nazywanych trylogią samotności: nagrodzonej Złotym Niedźwiedziem na MFF w Berlinie „Nocy”, wł. „La notte” (1961) oraz wyróżnionym Nagrodą Specjalną Jury w Cannes „Zaćmieniu”, wł. „L’eclisse” (1962). We wszystkich częściach Vitti zaprezentowała się jako doskonale utalentowana i plastyczna aktorka. Jako Claudia w pierwszej części trylogii zagrała młodą i niestabilną emocjonalnie kobietę, która w porywie chwili przeżywa pierwszą namiętność z partnerem przyjaciółki. W kolejnej części – „Nocy” jej zmysłowość została stłumiona. Aktorka nie zagrała głównej roli, ale postać Valentiny ma istotne znaczenie w przesłaniu filmu. Charakteryzacja aktorki dawała wyraz potrzeby bezpieczeństwa. W ostatniej części zagrała dojrzałą, wyzwoloną i zmysłową Vittorię, pewną swoich kobiecych walorów. Film jest swoistym hołdem reżysera dla aktorki – partnerki, który powstał z fascynacji do jej osoby.

Monica Vitti jako Vittoria i Alain Delon jako Piero w filmie „Zaćmienie”, wł. „L’eclisse” (1962) w reżyserii Michelangelo Antonioniego

Aktorka zagrała również Giulianę, zagubioną i niepewną siebie bohaterkę „Czerwonej pustyni”, wł. „Il deserto rosso” (1964). Film zdobył główną nagrodę Złotego Lwa na 25. MFF w Wenecji. Po tetrologii Vitti została okrzyknięta aktorką i muzą intelektualną okresu powojennego. Włoska Garbo – jak pisały o niej wpływowe media. Ostatnim filmem z jej udziałem na planie u Antonioniego był dramat „Tajemnice Oberwaldu”, wł. „Il mistero di Oberwald” (1981).

Michelangelo Antonioni powołał do życia filmowego galerię fascynujących postaci kobiecych, lecz to właśnie z Vitti uczynił najbardziej fascynujące zjawisko ekranowe. Aktorka stanowiła medium jego wizji. Pomimo że w latach 60. debiutowały urodziwe aktorki o seksownych figurach, jak choćby Gina Lollobrigida czy Sophia Loren, to właśnie Monice Vitti w sferze kina włoskiego udało się zająć miejsce szczególne. Aktora odbiegała od stereotypów kobiety podporządkowanej. Predyspozycje aktorki pozwalały reżyserowi zastąpić oczywisty erotyzm oddziaływaniem subtelniejszym i pobudzającym wyobraźnię. Antonioni mawiał: „w kinie liczy się przede wszystkim ekspresywność. A ona ma twarz szalenie plastyczną i ruchliwą”. Niemniej jednak reżyser wymagał od aktorki stłumienia własnej osobowości. Vitti po latach wspominała w wywiadach, że praca z Antonionim była bardzo trudna, często przejawiała się wręcz męką. Reżyser mawiał: „zapomnij o wszystkim, co wiesz i co umiesz, nie ruszaj się, bądź spokojna, nic nie trzeba robić”.

Ich związek nie przetrwał próby czasu. Rozstali się w przyjaźni, a jeszcze przez krótki okres reżyser towarzyszył aktorce na uroczystościach i wernisażach, jak choćby, kiedy obydwoje zostali laureatami prestiżowej nagrody Grolla d’Oro. Vitti wróciła do gry w popularnych wówczas komediach obyczajowych (commedia all’italiana), konkurując z wielkimi gwiazdami tamtych lat: Alberto Sordim, Ugo Tognazzim czy też Vittorio Gassmanem.

Aktorka stwierdziła, że ma już dość narzucanych jej charakterów. Powiedziała wówczas: „chcę po prostu się śmiać, bawić publiczność, dowcipkować, być inną Monicą… Jestem spontaniczna, kieruję się w życiu emocjami, a grać muszę kobiety powściągliwe, chłodne uczuciowo. Mam wyjątkową łatwość nawiązywania kontaktów z ludźmi, a grać muszę kobiety cierpiące na niemożność komunikowania się”. Po odejściu aktorki filmy Antonioniego zmieniły charakter, a ona sama zmieniła wizerunek muzy egzystencjalistycznej.

Monica Vitti posiadała niesamowitą zdolność przechodzenia od euforii do smutku. Antonioni odkrył, że aktorka stanowi doskonałe tworzywo plastyczne w rękach świadomego reżysera, a sposób jej fotografowania ma decydujące znaczenie w przekazie.

Vitti realizowała się również w filmach zagranicznych reżyserów. Zagrała w komedii Rogera Vadima „Zamek w Szwecji”, fr. „Château en Suede” (1963), w której wcieliła się w rolę atrakcyjnej pani domu. Wystąpiła w duecie z Jean-Pierre Casselem w filmie „Niewierność”, wł. „Alta infedeltà”, w reżyserii Luciano Salce. Zagrała również agentkę brytyjskiego wywiadu w komedii kryminalnej „Modesty Blaise” (1966) Josepha Loseya. Film niestety nie przyniósł jej uznania wśród krytyków, a próba kariery w Hollywood okazała się tylko epizodem w jej życiu zawodowym.

Zagrała u Mario Monicelliego w swojej pierwszej komedii „Dziewczyna z pistoletem”, wł. „La Ragazza con la pistola” (1968). Wcieliła się w postać Assunty Patane – Sycylijki szukającej zemsty na mężczyźnie, który ją zhańbił i porzucił. Za udział w tym filmie otrzymała pierwszą nagrodę Davida, przyznawaną przez Włoską Akademię Filmową, a także nagrodę dla najlepszej aktorki na festiwalu w San Sebastián.

Gwiazda Monici Vitti lśniła na firmamencie włoskiego kina pełnią blasku. Sukcesy kasowe i laury zwieńczyły jej aktorski trud. Została laureatką ekskluzywnych nagród, a także zasiadała w jury na festiwalach w Cannes. Widywano ją później w towarzystwie Carla Di Palmy – operatora niemal wszystkich filmów z jej udziałem. Pod koniec lat 60. Vitti związała się z Roberto Russo – fotografem i reżyserem. Pobrali się po prawie 30 latach wspólnego życia.

Dobra passa aktorki trwała jeszcze przez następne lata. Kolejne nagrody Davida dla najlepszej włoskiej aktorki otrzymała za role w filmach: „Nini Tirabuscio: la donna che invento la mossa” (1970) Marcello Fondato, „Gwiezdny pył”, wł. „Polvere di stelle” (1973) Alberto Sordiego, „Kaczka w pomarańczach”, wł. „L’anatra all’arancia” (1975) Luciano Salce oraz „Moje miłości”, wł. „Amori miei” Steno.

Vitti zagrała w debiucie reżyserskim Carlo Di Palmy, komedii „Teresa la ladra” (1973) oraz w jego dwóch kolejnych filmach fabularnych. W latach 70. i 80. aktorka pojawiła się na planie w ponad 20 filmach, m.in. w „Widmie wolności”, fr. „Le Fantôme de la liberté” (1974) hiszpańskiego mistrza Luisa Buñuela, którego darzyła ogromnym uznaniem.

W 1983 r. otrzymała nagrodę Srebrnego Berlińskiego Niedźwiedzia za rolę Laury w debiucie Roberto Russo pod tytułem „Flirt”, wł. „Flirt”. Kilka lat później wystąpiła w kolejnym filmie Russo „Francesca i ja”, wł. „Francesca e mia”. Ostatnią kreacją w karierze Minici Vitti była postać Anny Masetti w mini serialu „Ma tu mi vuoi bene?” (1991) Nancy Fondato i Marcello Fondato.

W 1989 r. Vitti zadebiutowała jako reżyserka i scenarzystka „Sekretnego skandalu”, wł. „Scandalo segreto”, za który otrzymała nominację do nagrody Davida dla najlepszego debiutującego reżysera. Całokształt jej dorobku aktorskiego został doceniony sześć lat później na festiwalu w Wenecji, kiedy to aktorka otrzymała Złotego Lwa za całokształt pracy twórczej.

Michelangelo Antonioni i Monica Vitti na planie filmu „Czerwona pustynia”, wł. „Il deserto rosso” (1964). Reżyser mawiał: „w kinie liczy się przede wszystkim ekspresywność. A ona ma twarz szalenie plastyczną i ruchliwą”.

Zakończenie

Monica Vitti jest laureatką Srebrnego Berlińskiego Niedźwiedzia, Złotego Lwa oraz wielu nagród Włoskiej Akademii Filmowej. Oprócz Michelangelo Antonioniego współpracowała również m.in. z Ettore Scolą, Pierem Paolo Pasolinim, Luisem Buñuelem, Josephem Loseyem oraz Miklósem Jancsó. Na planie filmowym wystąpiła u boku Marcella Mastroianniego, Alberta Sordiego, Gabriela Ferzettiego czy też Alaina Delona.

Vitti posiadała niesamowitą zdolność przechodzenia od euforii do smutku. Antonioni odkrył, że aktorka stanowi doskonałe tworzywo plastyczne w rękach świadomego reżysera, a sposób jej fotografowania ma decydujące znaczenie w przekazie. Aktorka, odchodząc od Antonioniego, zamknęła pewien nurt w jego twórczości. Jako gwiazda komediowa wystąpiła jeszcze w wielu filmach. Niemniej to właśnie współpraca na planie z Antonionim zapisała jej wizerunek w historii kina.

Obecnie o jej życiu prywatnym wiadomo niewiele. Pomimo że w 1993 r. Vitti wydała autobiografię „Sette sotane”, to żyje w całkowitej niemal izolacji, z dala od błysków reflektorów paparazzi.